I le 12,000 tausaga ua mavae, sa nofoia Saina e tagata e leʻi iloa le ulu fuamoa!

E 25 auivi na maua e tagata suʻesuʻe i le eleele mai tuugamau i le Itumalo o Jilin i le itu i matu sasaʻe o Saina. O le ulumatua e 12 afe tausaga. E sefulutasi auivi tane, fafine, ma tamaiti - i lalo ifo o le afa o latou - sa i ai ulupulu uumi.

O Saina o se tasi o tagata sili ona leva i le lalolagi o loʻo faʻaauau pea. O la latou talafaamaumau na amata i le 5th seneturi BC, faatasi ai ma le tulaʻi mai o le malo o Zhou, ae o faʻamaoniga o mea anamua e taʻu mai ai o latou talaʻaga e sili atu i tua. O faamaumauga muamua na tusia e faasino i se tagata semi-talago e taʻua o le "Yellow Emperor" ma ana faufautua faʻafefe - ua taʻua o "Foolish Old Men".

O le Toeaina Faavalevalea ua Aveese Mauga, o se atavali na tusia e Xu Beihong
Ua Aveese e le Toeaina Faavalevalea Mauga, o se atavali na tusia e Xu Beihong © Wikimedia Commons

O nei shamans sa nonofo i faleoo anamua na faia mai ivi mammoth, teuteu i lala ma lau. Sa latou tulituliloa elks ma tia mo meaai, fulufulu mo lavalava, ma ivi mo meafaigaluega. O a latou foma'i na faia ni vaila'au fa'ataulāitu mai la'au ma la'au i le lotoifale e togafitia ai fa'ama'i ma manu'a. Ae ina ua feoti, sa tanumia o latou tino i lalo o faaputuga maa ina ia taofia ai agaga leaga mai o latou tino. Ae o tuugamau na maua talu ai nei i le itumalo o Jilin e ese le tala e faamatala.

O tagata suʻesuʻe mai le Jilin University School of Archeology ma Texas A&M University i Dallas na faateʻia i le mauaina o "mea faʻaletonu" - toetoe lava 25 auivi anamua ese - mai tuugamau i Jilin Province i le itu i matu sasaʻe o Saina. Sa latou manatu o le toatele o i latou o ni “ulu fuamoa” i lena taimi mamao. O faʻamatalaga na faʻasalalau i le American Journal of Physical Anthropology ia Iulai 2019.

O le ulupoo ua ta'ua o le M72. O le ulupo'o lea na toe fa'afouina na maua i le itu i matu sasa'e o Saina, ma na toe suia ma le loto i ai
Ua ta'ua le ulupoo o le M72. Na maua lenei ulupoo tagata i le itu i matu sasa'e o Saina, ma sa suia ma le loto i ai © Qian Wang

E le o se mea lilo e faapea o o tatou tuaa mamao na maʻila ulu o i latou lava ma a latou uluai fanau i le faaaogaina o auala eseese e faia i laupapa, ieie, ma maea. Mo le faitau afe o tausaga, ua mananaʻo ai tagata i le lalolagi atoa i se 'faaleleia atili' faapena.

O nisi, aemaise lava i Aferika, o loʻo faʻaauau pea. Mo le ā le faamoemoe? O lenei fesili e leai se tali mautinoa. Ua fememea'i Saienitisi, ae ua latou mautinoa: e tatau ona i ai se ituaiga o uuna'iga malosi na faatosinaina ai tagata anamua e tuuina atu i latou lava i sauaga.

E tolu ata o metotia na faʻaaogaina e tagata Maya e faʻapipiʻi ai le ulu o se tamaititi.
E tolu ata o metotia na faʻaaogaina e tagata Maya e faʻapipiʻi ai le ulu o se tamaititi. © Wikimedia Commons

E le mafai e tagata su'esu'e su'esu'e ona fa'ate'aina le avanoa na a'oa'oina ai tagata fa'aletonu e fa'atino galuega taua fa'ale-agafesootai. Atonu na fuafuaina e avea i latou ma ositaulaga o se lotu patino ma manatu o le faaumiumi o ulu o le a tuuina atu ai ia i latou ni taleni tulaga ese, e pei o le fesootai atu i tagata malolosi atu. I se isi faaupuga, o le a latou faapotoina ai i latou.

O le mea sili, atonu na latou talitonu o le tuleia i tua o latou ulu, o le a latou maua ai se mea e sili ona aoga, e pei o le tulaga lautele. O le tagata su'esu'e i le vateatea anamua e tuusa'o le tali: o ulu fuamoa, o le mea moni, tagata atamamai na o mai mai isi lalolagi. Na fa'aleagaina e tagata o le nu'u o latou ulu ina ia pei o latou.

O le ulupo'o ua ta'ua o le M45, o le tulaga muamua na iloa o suiga o ulu i fa'amaumauga. E tusa ma le 12,000 tausaga talu ai.
O le ulupo'o ua ta'ua o le M45, o le tulaga muamua na iloa o suiga o le ulu i fa'amaumauga. E tusa ma le 12,000 tausaga talu ai. © Qian Wang

Na manatu o le uiga o le suia o ulu na sosolo ai le paneta pe a ma le 9,000 tausaga talu ai. O lenei su'esu'ega a Saina e fa'alautele atu ai lenei vaitau i tua toeitiiti atoa le lua afe tausaga, ma tu'uina atu ai se mafua'aga talafeagai e talitonu ai na amata muamua lenei fa'alavelave i Saina.

Ona faalautele atu ai lea i le lalolagi atoa mo le tele o afe tausaga, i le auala atoa Amerika i Saute, Aikupito, le eria o Volga, le Urals, ma Crimea. E leai se isi mea e fai atu ai le au su'esu'e i le vateatea e ese mai lenei manatu uiga ese. E le gata i lea, e lagolagoina ai le tala o tagata ese mai fafo o loʻo asiasi mai i le lalolagi ma mafai ai ona tatou taumatemate atonu na latou tulaueleele i Jilin Province, Saina, i le faitau afe o tausaga talu ai - i le amataga o le faʻaonaponei o tagata.

I le 12,000 tausaga ua mavae, sa nofoia Saina e tagata e leʻi iloa le ulu fuamoa! 1
Ulupoo faaumiumi o tagata Paracas fa'aalia i le Museo Regional de Ica i le taulaga o Ica i Peru. © Wikimedia Commons

E faitau selau ulupoo faaumiumi, ma o nisi atonu na mafua mai i le natura. O le mea lea, atonu e foliga moni lava i latou i ulupoo mai fafo, ae e mafai faapefea ona tatou iloa ma iloagofie? E le mafai ona tatou mauaina uma mea na maua, ae o nisi e tulai mai i masalosaloga.