Le misia o se pu uliuli 10 piliona taimi e sili atu le tele nai lo le La

E talitonu saienitisi e iai se pu uliuli tele e lafi i le ogatotonu o toetoe lava o aniva uma i le vateatea, ma se tele e faitau miliona pe piliona taimi e sili atu i lo le La, ma o lona malosi tele o le kalave e nafa ma le fusia faatasi o fetu uma. Ae ui i lea, o le fatu o le Abell 2261 galaxy cluster, e tusa ma le 2.7 piliona le malamalama-tausaga mai le Lalolagi, e foliga mai e motusia le talitonuga. O iina, o tulafono o le astrophysics ua faailoa mai ai e tatau ona i ai se sauʻai tele i le va o le 3,000 ma le 100,000 miliona masi o le la, e faʻatusatusa i le mamafa o nisi o mea sili ona lauiloa. Ae ui i lea, e pei lava o tagata suʻesuʻe suʻesuʻe e le aunoa, e leai se auala e maua ai. O faʻamatalaga lata mai ma le NASA's Chandra X-ray Observatory ma le Hubble Space Telescope naʻo le suʻesuʻeina o le mealilo.

pu uliuli supermassive
Abell 2261 ata o loʻo i ai faʻamatalaga X-ray mai Chandra (lanu piniki) ma faʻamatalaga mataʻutia mai Hubble ma le Subaru Telescope © NASA

I le faʻaaogaina o faʻamaumauga a Chandra na maua i le 1999 ma le 2004, ua uma ona suʻesuʻeina e le au suʻesuʻe fetu i le ogatotonu o Abell mo faʻailoga e 2,261 o se pu uliuli tele. Sa latou tulituliloa mea ua ova le vevela ina ua paʻu i totonu o le pu uliuli ma maua ai le X-ray, ae latou te leʻi mauaina se puna.

Fa'ate'a ina ua mae'a fa'atasi

I le taimi nei, faʻatasi ai ma faʻamatalaga fou ma umi o Chandra na maua i le 2018, o se 'au na taʻitaʻia e Kayhan Gultekin o le Iunivesite o Michigan na faia se suʻesuʻega loloto mo le pu uliuli i le ogatotonu o le galaxy. Na latou iloiloina foʻi se isi faʻamatalaga, lea na faʻateʻa ai le pu uliuli ina ua maeʻa le tuʻufaʻatasia o aniva e lua, e tofu ma lona pu, e fausia ai le aniva ua matauina.

A tu'ufa'atasi pu uliuli, e maua ai galu i le vateatea e ta'ua o galu o le kalave. Afai o le tele o galu o le kalave e mafua mai i sea mea na tupu e sili atu le malosi i le tasi itu nai lo le isi, o le talitonuga e valoia o le fou, e sili atu le tele o le pu uliuli semanu e auina atu i le saoasaoa atoa mai le ogatotonu o le galaxy i le itu faafeagai. E ta'ua lea mea o le pu uliuli ua solomuli.

E le'i maua e tagata su'esu'e i le vateatea se fa'amaoniga mautinoa o le solomuli o le pu uliuli, ma e le o iloa fo'i pe latalata tele le tasi i le isi e maua ai galu fa'akalave ma tu'ufa'atasi. E o'o mai i le taimi nei, ua na'o latou fa'amaonia le malepelepe o mea laiti tele. O le su'eina o se fa'amama tele e fa'amalosia ai saienitisi e su'e galu fa'akalave mai le tu'ufa'atasia o pu uliuli tetele.

Fa'ailoga le tuusao

Ua talitonu saienitisi e mafai ona tupu lenei mea i le ogatotonu o Abell 2261 e ala i ni fa'ailoga e lua. Muamua, o faʻamaumauga mai faʻamatalaga mataʻutia mai Hubble ma le Subaru telescope o loʻo faʻaalia ai se galactic core, o le ogatotonu tutotonu lea o le numera o fetu i le galaxy e maualuga lona tau, e sili atu le tele nai lo le mea na faʻamoemoeina, mo se galaxy o lona tele. O le fa'ailoga lona lua o le maualuga o fetu i le aniva e sili atu i le 2,000 malamalama-tausaga mai le ogatotonu, e ofo ai le mamao.

I le taimi o le tu'ufa'atasiga, o le pu uliuli tele i aniva ta'itasi e magoto i le ogatotonu o le aniva fou na tu'ufa'atasia. Afai e taofi faatasi i latou e le kalave ma amata ona faaitiitia lo latou taamilosaga, e tatau ona fegalegaleai pu uliuli ma fetu o loo siomia ai ma tutuli ese ai mai le ogatotonu o le aniva. O lenei mea o le a faʻamatalaina ai le autu tele o Abell 2261.

O le fa'atotonugalemu o fetu atonu na mafua mai i se fa'alavelave fa'atupu vevesi e pei o le tu'ufa'atasiga o pu uliuli tetele se lua ma le toe solomuli o se pu uliuli lapo'a tasi.

Leai se faailoga i fetu

E ui lava o loʻo i ai faʻamaoniga na tupu se faʻatasiga o le pu uliuli, e leʻi faʻaalia e le Chandra poʻo le Hubble faʻamatalaga o le pu uliuli lava ia. Na faʻaaoga muamua e le au suʻesuʻe Hubble e suʻe ai se vaega o fetu e ono tafiesea e se pu uliuli ua solomuli. Na latou suʻesuʻeina ni fuifui se tolu e lata ane i le ogatotonu o le aniva ma suʻesuʻe pe ua lava le maualuga o gaioioiga a fetu i nei fuifui e taʻu mai ai o loʻo i ai se pu uliuli o le la e 10 piliona. E leai se faʻamaoniga manino na maua mo se pu uliuli i vaega e lua ma o fetu i le isi sa vaivai tele e maua ai faʻamatalaga aoga.

Na latou suʻesuʻeina muamua faʻamatalaga o Abell 2261 ma le NSF's Karl G. Jansky Very Large Array. Leitio fa'aoso e latalata ane i le ogatotonu o le aniva na fa'ailoa mai ai o le gaioiga o se pu uliuli tele na tupu iina i le 50 miliona tausaga talu ai, ae e le o fa'aalia ai o le ogatotonu o le aniva o lo'o i ai nei se pu uliuli.

Ona latou aga'i atu lea i Chandra e su'e ni mea na ova le vevela ma maua ai le X-ray ina ua pa'u i totonu o le pu uliuli. E ui o faʻamaumauga na faʻaalia ai o le kasa vevela sili ona mafiafia e leʻo i le ogatotonu o le galaxy, e leʻi faʻaalia i le ogatotonu o le fuifui poʻo soʻo se tasi o fuifui fetu. Na faaiʻuina e tusitala e leai se pu uliuli i soʻo se tasi o nei nofoaga, pe o loʻo faʻaosoina lemu mea e maua ai se faʻailoga X-ray e iloagofie.

O loʻo faʻaauau pea le mealilo o le nofoaga o lenei pu uliuli tele. E ui ina le manuia le sailiga, ae o loʻo faʻamoemoe tagata suʻesuʻe fetu e mafai e le James Webb Space Telescope ona faʻaalia lona i ai. Afai e le maua e Webb, o le faʻamatalaga sili ona lelei o le pu uliuli ua alu mamao ese mai le ogatotonu o le galaxy.