اڄڪلهه دنيا جي اڪثر گهرن ۾ ريفريجريٽر آهن پر کاڌي کي گهٽ درجه حرارت تي رکڻ جي ضرورت ڪا نئين ڳالهه ناهي. 1,000 ق.م جي شروعات ۾ ماڻهو برف ۽ برف پوکيندا هئا ۽ اهڙا لکيل ثبوت موجود آهن ته قديم چيني، يهودي، يوناني ۽ رومي ائين ڪندا هئا. پر ريگستانن ۾ رهندڙ ماڻهن ڇا ڪيو؟ انهن مان ڪجهه، فارسيءَ وانگر، هن خاص مقصد لاءِ هڪ جديد ميکانيزم ٺاهي.
400 ق.م تائين، فارسي انجنيئرن ريگستان ۾ اونهاري جي وچ ۾ برف کي محفوظ ڪرڻ جي ٽيڪنڪ ۾ مهارت حاصل ڪري ورتي هئي. سياري جي موسم ۾ ويجھي جبلن مان برف وڏي مقدار ۾ آندو ويندو ھو، ۽ انھن جي پنھنجي فريزرن ۾ محفوظ ڪيو ويندو ھو، جنھن کي يخچل يا برف جي کڏ سڏيو ويندو ھو.
اهي قديم فرج بنيادي طور تي ايران جي گرم، خشڪ ريگستاني آبهوا ۾، اونهاري ۾ استعمال لاءِ برف کي ذخيرو ڪرڻ لاءِ استعمال ڪيا ويندا هئا، ۽ گڏوگڏ کاڌي جي ذخيري لاءِ. برف کي گرم اونهاري جي ڏينهن ۾ رائلٽي لاءِ ٿڌو علاج ڪرڻ ۽ فالوديه ٺاهڻ لاءِ پڻ استعمال ڪيو ويندو هو، روايتي فارسي منجمد مٺاڻ.
مٿي زمين تي، ساخت هڪ وڏي مٽيءَ جي سرن جي گنبد تي مشتمل آهي، جيڪا اڪثر 60 فوٽن جي اوچي ٿيندي آهي. هيٺيون وڏيون زير زمين جڳهيون آهن، 5000 ڪعبي ميٽرن تائين، اونهي اسٽوريج جي جاءِ سان. خلا ۾ اڪثر ڪري قنات تائين پهچ هوندي هئي (جبل مان پاڻيءَ جي وهڪرن جو هڪ نظام) يا ونڊ ڪيچنڊ ۾ اڪثر ونڊ ڪيچرز جو هڪ اهڙو نظام هوندو هو جيڪو اونهاري جي ڏينهن ۾ خلا جي اندر جي گرمي پد کي آسانيءَ سان سرد سطح تي آڻي سگهي.
يخچال ۾ مٽيءَ جي ٿلهي سرن جون ديوارون هونديون آهن، جن جي بنياد تي ٻن ميٽرن تائين ٿلهي هوندي آهي، هڪ خاص مارٽر مان ٺهيل هونديون آهن، جن کي سروج سڏيو ويندو آهي، جنهن ۾ سانت، مٽي، انڊا جي اڇا، چوني، بکري جا وار ۽ راھ مخصوص تناسب سان ٺهيل هوندا آهن. جيڪو انسوليٽر جو ڪم ڪري ٿو. هن مرکب کي مڪمل طور تي پاڻي ناقابل تصور سمجهيو ويندو هو.
وڏي موصليت ۽ مسلسل ٿڌو پاڻي جيڪو ان جي پاسي کان سرپل ڪري ٿو، سياري ۾ برف کي اتي رکي ٿو سڄي اونهاري ۾ منجمد. اهي برفاني گهر جيڪي قديم زماني کان ريگستاني شهرن ۾ استعمال ٿيندا هئا، انهن جي هيٺان هڪ خندق هوندي آهي، جنهن کي پڪڙي سگهجي ته برف مان ڪهڙو پاڻي ڳري ٿو ۽ ريگستان جي سرد راتين ۾ ان کي ٻيهر ٿڌڻ جي اجازت ڏئي ٿو. برف ٽٽي وڃي ٿي ۽ زمين جي اونهي غارن ڏانهن هلي وئي آهي. جيئن وڌيڪ پاڻي خندق ۾ هلندو آهي اهو عمل بار بار ڪيو ويندو آهي.
اصفهان ۾ ڪيتريون ئي يخچالون هيون ۽ انهن مان ڪي ذاتي استعمال لاءِ هيون. دڪانن تي برف سان محفوظ ٿيل شربت ۽ ميوا ۽ برف جا وڏا ٽڪرا گڏهه کڻي ويندا هئا ۽ هر هنڌ وڪڻندا هئا. برف به بازار مان خريد ڪري سگھجي ٿي يا سڌو يخچال جي عمارت مان. يخچل جديد دور جي حرارتي توانائي جي اسٽوريج سسٽم جا اڳوڻا هئا.
انهن مان ڪي عمارتون ايتريون سٺيون ٺهيل هيون جو ڪي اڄ به بيٺيون آهن. ايران جي صوبي ڪرمان جي گاديءَ واري شهر ڪرمان ۾ اڄ به موجود يخچلن مان هڪ آهي. ان جي اوچائي اٽڪل ارڙهن ميٽر آهي. پر اھو ھڪڙو نادر بچيل يخچال آھي.
وقت گذرڻ سان گڏ انهن کي جديد اليڪٽرڪ ريفريجريٽر، فريزر ۽ ايئر ڪنڊيشنر سان تبديل ڪيو ويو ڇاڪاڻ ته ڪيترن ئي مختلف سببن جي ڪري رسائي، عملييت ۽ صحت جي ڪيترن ئي خطرن جا مسئلا. ان کان علاوه ريگستاني طوفانن يخچال جون ڪيتريون ئي عمارتون ڊاهي پٽ ڪري ڇڏيون، خاص ڪري اهي عمارتون جيڪي ريگستاني علائقن ۾ کليل ميدان ۾ هيون.
