Hoewel er al duizenden jaren menselijke activiteit is in de mistige en heuvelachtige valleien van de zuidelijke Kaukasus, heeft de westerse archeologische gemeenschap er pas sinds kort toegang toe gekregen.
In de afgelopen vier decennia heeft de kleinste republiek in de voormalige Sovjet-Unie buitengewone belangstelling getrokken van zowel academici als toeristen dankzij ontdekkingen die daar zijn gedaan, waaronder de oudste schoen ter wereld en de oudste wijnmakerij, evenals sporen van een Urartiaanse stad met honderden wijnvaten in de grond begraven. Geen enkele is echter zo verleidelijk als de archeologische vindplaats van 4.5 hectare waarvan de naam even omstreden is als de mysterieuze oorsprong.
De locatie van Zorats Karer, ook wel bekend als Karahundj in het lokale spraakgebruik, ligt in de meest zuidelijke regio van Armenië en heeft gedurende de millennia een aantal menselijke nederzettingen gezien, van prehistorische tot middeleeuwse beschavingen.
Het bestaat uit een oud graf en een groep van ongeveer 200 enorme stenen monolieten in de buurt. Tachtig van deze monolieten hebben karakteristieke, goed gepolijste gaten die naar de bovenrand zijn geboord.
Tot ongenoegen van lokale experts heeft een preventieve studie die de astronomische implicaties van Zorats Karer vergeleek met die van het iconische Stonehenge-monument in Engeland de afgelopen jaren de aandacht van over de hele wereld getrokken naar de monolieten.
Veel toeristische verkooppunten reageerden op de vergelijking door Zorats Karer in de volksmond te bestempelen als de 'Armeense Stonehenge' en het resulterende debat tussen de wetenschappelijke gemeenschap en de populaire cultuur was heftig.
Het eerste wetenschappelijke verslag van Zorats Karer vond plaats in 1935 door etnograaf Stepan Lisitsian, die beweerde dat het ooit fungeerde als een station voor het houden van dieren. Later, in de jaren vijftig, ontdekte Marus Hasratyan een reeks grafkamers uit de 1950e tot 11e eeuw voor Christus.
Maar het eerste onderzoek dat internationale aandacht voor het complex trok, was dat van de Sovjet-archeoloog Onnik Khnkikyan, die in 1984 beweerde dat de 223 megalithische stenen in het complex mogelijk niet voor veeteelt waren gebruikt, maar in plaats daarvan voor prehistorisch sterrenkijken.
Hij geloofde dat de gaten in de stenen, die vijf centimeter in doorsnee zijn en tot twintig centimeter diep zijn, mogelijk zijn gebruikt als vroege telescopen om in de verte of naar de lucht te kijken.
Geïntrigeerd door de astronomische implicaties, werd de volgende reeks onderzoeken uitgevoerd door een astrofysicus genaamd Elma Parsamian van het Byurakan Astrophysical Observatory, een van de belangrijkste astronomiecentra van de USSR.
Zij en haar collega's observeerden de positie van de gaten volgens een astronomische kalender en stelden vast dat een aantal ervan overeenkwam met de zonsopgang en zonsondergang op de dag van de zomerzonnewende.
Ze is ook verantwoordelijk voor het voorstellen van de naam Karahundj voor de site, naar een dorp op 40 km afstand met dezelfde naam. Vóór haar onderzoek noemden de lokale bevolking de site Ghoshun Dash, wat 'Stenenleger' betekent in het Turks.
De volksmythe suggereert dat de stenen in de oudheid werden opgericht om gesneuvelde soldaten te herdenken. Na de jaren dertig stapten de lokale bevolking over op de Armeense vertaling, Zorats Karer. Maar Karahundj, zei Parsamian, bood een interessantere naam omdat Kar steen betekent, en hundj, een merkwaardig achtervoegsel dat geen betekenis heeft in het Armeens, klinkt opmerkelijk veel op het Britse 'henge'.
In de afgelopen jaren heeft deze naam extreme kritiek gekregen van geleerden en in wetenschappelijke teksten wordt bijna uitsluitend de naam Zorats Karer gebruikt.
Enkele jaren later voerde een radiofysicus, Paris Herouni genaamd, een reeks amateurstudies uit die zich vertakten van die van Parsamian, met behulp van telescopische methoden en de precessiewetten van de aarde. Hij voerde aan dat de site eigenlijk dateert van rond 5500 vGT, meer dan vierduizend jaar ouder dan zijn Britse tegenhanger.
Hij pionierde sterk voor een directe vergelijking met Stonehenge en ging zelfs zo ver dat hij de naam Stonehenge etymologisch herleidde tot het woord Karahundj, bewerend dat het echt een Armeense oorsprong had. Hij was ook in correspondentie met de leidende geleerde van de Stonehenge-observatoriumtheorie, Gerald Hawkins, die zijn werk goedkeurde. Zijn beweringen sloegen snel aan, en andere geleerden die zijn bevinding sterk betwisten, vonden ze moeilijk te weerleggen.
Het probleem met het "Armeense Stonehenge"-label, merkt archeo-astronoom Clive Ruggles op in Ancient Astronomy: An Encyclopedia of Cosmologies and Myth, is dat analyses die Stonehenge identificeren als een oud observatorium tegenwoordig grotendeels zijn verdreven. Als gevolg hiervan, zegt hij, is het onderzoek dat vergelijkingen maakt tussen de twee sites "niet erg nuttig".
Volgens professor Pavel Avetisyan, een archeoloog aan de Nationale Academie van Wetenschappen in Armenië, is er geen wetenschappelijk geschil over het monument. "Deskundigen hebben een duidelijk begrip van het gebied", zegt hij, "en geloven dat het een meerlagig [multifunctioneel] monument is, dat langdurig opgraven en bestuderen vereist."
In 2000 hielp hij bij het leiden van een team van Duitse onderzoekers van de Universiteit van München bij het onderzoeken van de site. In hun bevindingen bekritiseerden ook zij de waarnemingshypothese door te schrijven: "... [Een] nauwkeurig onderzoek van de plaats levert andere resultaten op. [Zora Karer], gelegen op een rotsachtig voorgebergte, was voornamelijk een necropolis van de Midden-Bronstijd tot de IJzertijd. In het gebied zijn enorme stenen graven uit deze periode te vinden.” Het team van Avetisyan dateert het monument op niet ouder dan 2000 v.Chr., na Stonehenge, en suggereerde ook de mogelijkheid dat de plaats diende als toevluchtsoord in tijden van oorlog in de Hellenistische periode.
“De mening dat het monument een oud observatorium is of dat het Karahundj heet, is elementaire kwakzalverij, en niets anders. Dat alles', zegt Avetisian, 'heeft niets met wetenschap te maken.'
Helaas voor Avetisyan zijn er niet veel Engelstalige materialen beschikbaar om geïnteresseerde westerlingen te helpen onwaarheden over Zorats Karer te weerleggen. Richard Ney, een Amerikaan die in 1992 naar Armenië verhuisde, richtte het Armenian Monuments Awareness Project op en in 1997 schreef hij de eerste Engelstalige bron van de site. Hij heeft meer dan 20 jaar heen en weer geobserveerd.
Hij gelooft dat Karahundj “gevangen zit tussen twee verschillende takken van wetenschap met tegengestelde opvattingen over hoe feiten kunnen worden afgeleid. Beide zijn geloofwaardig', zegt hij, 'en ik heb het gevoel dat beide correct kunnen zijn, maar ik zal het nooit toegeven.'
Het monument zelf is prachtig en gelegen in een regio van Armenië die gezegend is met natuurlijke schoonheid, waardoor het elk jaar een aantrekkelijke excursie is voor veel toeristen, ondanks alle discussies en hoe je het ook noemt.
Jonge stedelingen en neo-heidenen uit Yerevan, waarvan bekend is dat ze daar bepaalde zonnewendes vieren, beginnen er vandaag zelfs interesse in te tonen. In veel opzichten is Zorats Karer het bewijs van hoe ongrijpbaar archeologie is, en een deel van de aantrekkingskracht ervan kan altijd het mysterie zijn.
