Het fenomeen van het moeraslichaam in Europa fascineert wetenschappers al lang. Veel Europese landen hebben talloze lichamen ontdekt die bewaard zijn gebleven door de koele, zure omstandigheden en organische verbindingen van de moerassen. Toch hebben onderzoekers, ondanks intensieve studies, tot nu toe nog geen volledig beeld van het fenomeen veenlijk lichaam.
Een internationaal team van archeologen heeft honderden oude menselijke resten geanalyseerd die in de wetlands van Europa zijn gevonden, en heeft onthuld dat deze "veenlijken" deel uitmaakten van een traditie die millennia overspande. Vanaf de prehistorie tot de vroegmoderne tijd werden mensen begraven in moerassen. Het team ontdekte ook dat wanneer een doodsoorzaak kon worden vastgesteld, de meeste aan een gewelddadig einde kwamen.
Verschillende veenlichamen staan erom bekend dat ze buitengewoon goed bewaard zijn gebleven, zoals Lindow Man uit het Verenigd Koninkrijk, Tollund Man uit Denemarken en Yde Girl uit Nederland. Deze individuen bieden een momentopname van het leven in het verre verleden, waarbij onderzoekers details kunnen reconstrueren zoals hun laatste maaltijden en zelfs de doodsoorzaak - de meesten werden gedood en worden over het algemeen geïnterpreteerd als mensenoffers. Deze goed bewaarde voorbeelden zijn echter slechts een fractie van wat er is gevonden.
“Letterlijk duizenden mensen zijn in moerassen omgekomen, om eeuwen later tijdens de turfwinning weer teruggevonden te worden”, zegt dr. Roy van Beek van de Wageningen Universiteit. “De goed bewaarde voorbeelden vertellen maar een klein deel van dit veel grotere verhaal .”
Daarom begonnen dokter van Beek en een team van Nederlandse, Zweedse en Estse onderzoekers aan een gedetailleerde, grootschalige overzichtsstudie van de honderden veenlijken die in Europa zijn gevonden. Hun onderzoek, gepubliceerd in het tijdschrift Antiquity, analyseerde meer dan 1,000 individuen van 266 locaties over het hele continent om een vollediger begrip van moeraslichamen op te bouwen.
De veenlijken die in dit onderzoek zijn onderzocht, kunnen worden onderverdeeld in drie hoofdcategorieën: 'veenmummies', de beroemde lichamen met geconserveerde huid, zacht weefsel en haar; "veenskeletten", complete lichamen, waarvan alleen de botten bewaard zijn gebleven; en de gedeeltelijke overblijfselen van moerasmummies of skeletten.
De verschillende soorten lichamen zijn voornamelijk het resultaat van wisselende bewaarcondities: sommige moerassen zijn beter geschikt om menselijk weefsel te bewaren, terwijl andere botten beter bewaren. Als zodanig vertelt de verdeling ons niet veel over menselijk gedrag in het verleden, en focussen op slechts één soort leidt tot een onvolledig beeld.
"De nieuwe studie toont aan dat de sterke nadruk van archeologisch onderzoek in het verleden op een kleine groep spectaculaire moerasmummies onze opvattingen heeft vertekend," zei dokter van Beek, "Alle drie de categorieën leveren waardevolle informatie op, en door ze te combineren ontstaat er een geheel nieuw beeld. ”
Onderzoek van alle drie soorten veenlijken onthult dat ze deel uitmaken van een millennia-lange, diepgewortelde traditie. Het fenomeen begint in het zuiden van Scandinavië tijdens het Neolithicum, rond 5000 voor Christus, en verspreidt zich geleidelijk over Noord-Europa. De jongste vondsten, bekend uit Ierland, het Verenigd Koninkrijk en Duitsland, laten zien dat de traditie doorging tot in de Middeleeuwen en de vroegmoderne tijd.
De nieuwe studie toont ook aan dat veel vondsten sporen van geweld vertonen. Waar een doodsoorzaak kon worden vastgesteld, lijkt de meerderheid een gruwelijk einde te hebben bereikt en waarschijnlijk opzettelijk in moerassen te zijn achtergelaten. Dit geweld wordt vaak geïnterpreteerd als rituele offers, geëxecuteerde misdadigers of slachtoffers van geweld. In de afgelopen eeuwen geven schriftelijke bronnen echter aan dat er een aanzienlijk aantal dodelijke slachtoffers in moerassen is gevallen, evenals zelfmoorden.
"Hieruit blijkt dat we niet voor alle vondsten naar één verklaring moeten zoeken", zegt dokter van Beek, "overlijdens door een ongeval en zelfmoorden kunnen in vroegere perioden ook vaker voorgekomen zijn."
Het team ontdekte ook dat er hotspots waren voor veenlijken: wetlands waar de stoffelijke resten van meerdere mensen zijn gevonden. In sommige gevallen weerspiegelen deze vondsten een enkele handeling, zoals het massaal begraven van gesneuvelden. Andere moerassen werden keer op keer gebruikt en de menselijke resten gingen vergezeld van een breed scala aan andere voorwerpen die worden geïnterpreteerd als rituele offers, variërend van dierenbotten tot bronzen wapens of ornamenten. Dergelijke moerassen worden geïnterpreteerd als cultusplaatsen, die een centrale plaats moeten hebben ingenomen in het geloofssysteem van lokale gemeenschappen. Een andere opvallende categorie vormen de zogenaamde 'war-booty sites', waar naast menselijke resten ook grote hoeveelheden wapens worden gevonden.
“Al met al ontstaat er een fascinerend nieuw beeld van een eeuwenoud, divers en complex fenomeen, dat meerdere verhalen vertelt over grote menselijke thema’s als geweld, religie en tragische verliezen”, aldus dokter van Beek.
De studie werd gepubliceerd in het tijdschrift Antiquity van Cambridge University Press op 10 januari 2023.
