Ko Norsuntepe kei runga i te Upper Uphrates i te rohe o Keban (kei te rawhiti o Turkey), tata ki te 26 kiromita mai i Elazig. I kitea e nga tohunga whaipara tangata nga taunga noho i runga o te puke, e 500 mita pea te 300 mita te nui.
Ko nga Archaeologists mai i te Tiamana Archaeological Institute na Harald Hauptmann, he ahorangi Heidelberg o Prehistory and Early History, i keri i Norsuntepe i waenga i te 1968 me te 1974. Na te hanga Keban Dam me te piki o te wai, na te 1974 i oti nga mahi mara.
Ko enei keri i kitea he whaanuitanga, e kitea ana e 40 nga papanga kaainga, mai i te mutunga o te Karekariki (tata atu ki te 5000 tau BC), e huri ana i nga waahanga katoa o te Waahi Koura, ki te whakataunga Uartan mai i te Iron Age (tata 2000 BC).
Ko te Chalcolithic, e kiia ana ko te Copper Age, he wa o mua kei waenganui i te Neolithic (New Stone Age) me te Bronze Age. I tiimata te parahi ki te tonga o Anatolia (ko Turkey inaianei) i te ono o nga mano tau BC i te wa e whakamahia ana nga taputapu Neolithic ano. Ko nga taunakitanga tuatahi mo te haahi parahi i ahu mai i Çatalhöyük.
I nga keri o Norsuntepe, he tirotiro nga kaimatai tangata mo te whakarewa i te parahi, te arsenic, me te kowhatu kowhatu kowhatu e kitea ana i te taiao e mohiotia ana ko te antimony.
I tirotirohia ano e ratou nga taonga whakarewa i keria mai i te rohe o Runga Uparati o Norsuntepe (Keban). Ko te nuinga o nga taonga Karekarimi kua pahemo i kitea i Anatolia i hangaia mai i te parahi kore mahi. Ko etahi i hangaia mai i nga kaapene arsenical me te iti o te arsenic.
Ko nga oumu whakarewa, he kora parahi, he para, he kongakonga o te paru paru, he maaka ranei, me nga mea whakarewa kua oti kua kitea i roto, i nga marae o tetahi roopu whare e tohu ana i te hauwha o te kainga e nohoia ana e nga kaimahi whakarewa. I tua atu i enei, ko nga kohatu, wheua, me nga taonga antler, me etahi taonga karaihe (tae atu ki nga kekeno me nga puoto) i kitea mai i nga waa katoa kua tuhia ki Norsuntepe.
Ko te nuinga o Norsuntepe he waahi whakakaha, kua pania nga whare pereki paru, a, i etahi wa, he peita pakitara. Tata ki te 40 nga taumata noho mai i nga wa o mua, otira mai i te mutunga o te Chalcolithic (4,000-3,000 BC), nga wahanga katoa o te Bronze Age, me tetahi kainga Urartian i te Iron Age i kitea i roto i te puke. No reira, kaore e kore ko Norsuntepe tetahi o nga waahi nui o tenei waa, kei raro tonu i te wai o te maaka Keban.
I roto i te hitori o te tangata, ko te Chalcolithic (e mohiotia ana ko te 'Copper Age') he wa tino nui o te waa me te maha o nga whakatutukitanga, ko te mea tino rongonui ko te whakamahinga whanui o te parahi. Tae noa ki tenei wa, ko nga mea noa i whakamahia e te tangata ki te hanga patu o mua ko nga kohatu taiao. I muri mai, ka ako raatau ki te whakarereke me te hanga i tenei parahi konganuku kia pai ai te patu me nga whakapaipai.
Ko nga kainga hou o tenei wa ka hangaia ki runga i te roto, ki nga awaawa momona ranei. I koropiko ratou ki tetahi atua e mohiotia ana ko te ruahine whaea nui o Ahia Iti, a he maha nga whakapakoko o tenei atua atua i hangaia ka whakamahia i roto i nga tikanga karakia.
Ko nga nehu i mahia i roto i nga kaainga i nga wa o mua o Neolithic ka mahia i waho o nga taone. Ana i muri o te Iron Age, i tohaina ai nga urupa whakapaipai rawa, ka whakarerea te kainga ka pau i te ahi.
Rite ki te papaanga o mua o Göbekli Tepe, i hangaia i mua 7000 tau i mua i nga koeko Ihipiana, a tata atu ki te 6000 tau i mua o Stonehenge, e mohiotia ana te iti mo te waahi o Norsuntepe me ona tangata o mua. Tae mai ki tenei ra, kaore ano tetahi e mohio he aha te take i hangaia ai, i whakarerea ka whakangaromia e te ahi?
