Ọdịda nke Babilọn bụ ihe omume mere eme na 539 BC. Mwakpo nke Alaeze Ukwu Achaemenid n'okpuru Saịrọs Ukwu ahụ, wakporo Babilọn gosiri ọgwụgwụ nke Alaeze Ukwu Neo-Babilọn n'oge a. A kpọtụrụ ọdịda nke Babilọn aha n’ụdị ebe ochie dị iche iche, gụnyere Saịrọs Cylinder, onye Gris na-akọ akụkọ ihe mere eme Herodotus, na ọtụtụ akụkụ Akwụkwọ Nsọ.
Ọganihu buru ibu tupu e bibie Babịlọn
Babilọn bụ obodo Iraq nke oge a nwere akụkọ ntolite laa azụ na narị afọ nke atọ BC mgbe ọ bụ obodo ọdụ ụgbọ mmiri dị n'akụkụ Osimiri Yufretis. Babilọn bụ akụkụ nke Alaeze Ukwu Akadia n'oge ahụ. Mkpebi ahụ ga-eto ma na-agbanwe ka oge na-aga ka ọ bụrụ otu n'ime obodo kachasị mkpa na Mesopotemia oge ochie. N'okpuru ọchịchị nke eze ndị Amọraịt, Hammurabi, Babilọn ghọrọ ike na-achị n'ógbè ahụ gburugburu narị afọ nke 18 BC.
Hammurabi ( chịrị 1792-1750 BC) bụ eze nke isii nke usoro eze mbụ nke Babilọn. N'ime ogologo oge ọchịchị ya, ọ na-ahụ maka mgbasawanye nke alaeze ukwu ya, na-emeri obodo-obodo Elam, Larsa, Eshnunna na Mari dịka akụkụ nke ozi dị nsọ iji gbasaa mmepeanya na mba niile. Site n’ịchụpụ eze Asiria, bụ́ Ishme-Dagan nke Mbụ, na ịmanye nwa ya nwoke ịtụ ụtụ, o guzobe Babilọn dị ka ndị agha dị ịrịba ama na Mesopotemia.
Hammurabi mere ka nchịkwa dị mfe, nye nnukwu ọrụ owuwu, ịba ụba ọrụ ugbo, rụzigharịa na wughachi akụrụngwa, gbasaa ma wusie mgbidi obodo ahụ ike, ma wuo ụlọ arụsị mara mma nke a na-efe chi.
Ntụkwasị obi ya bụkwa agha na imeri, ma isi nzube ya, dị ka ihe odide nke ya si dị, bụ ime ka ndụ ndị bi n'okpuru ọchịchị ya ka mma. Ka ọ na-erule oge Hammurabi nwụrụ, Babilọn na-achị Mesopotemia nile, n'agbanyeghị na ndị nọchiri ya enweghị ike ịkwado ike a.
Nke a nwere ike ịbụ n'ihi enweghị nchịkwa tozuru oke ebe ọ bụ na itinye aka ya na ọgụ mpaghara pụtara na ọ ebuteghị ụzọ guzobe usoro nhazi nke ga-emesi obi ike na alaeze ukwu ya na-aga n'ihu mgbe ọ nwụsịrị. N’ihi ya, Alaeze Ukwu Babịlọn Mbụ adịteghị aka wee bịa n’okpuru ọchịchị ndị si ná mba ọzọ dị ka ndị Het, ndị Kas, na ndị Asiria.
Mbibi nke Alaeze Ukwu Neo-Asiria na ọmụmụ nke Babilọn Ọhụrụ
Mgbe Ashurbanipal nwụsịrị na 627 BC, agha obodo dara na Alaeze Ukwu Neo-Asiria, na-eme ka ọ daa mbà. Ọtụtụ ndị ọchịchị Neo-Asiria na-achị jiri ohere ahụ nupụrụ isi. Otu n’ime ha bụ Nabopolassar, bụ́ onyeisi ndị Kaldia, bụ́ onye ya na ndị Midia, ndị Peshia, ndị Sitia, na ndị Cimmeri jikọrọ aka. Njikọ a nwere ihe ịga nke ọma n'imeri Alaeze Ukwu Neo-Asiria.
Nabopolassar kere Alaeze Ukwu Neo-Babilọn, nke Babilọn bụrụ isi obodo ya, mgbe ọ nwesịrị nnwere onwe n'aka ndị Asiria. Mgbe ọ nwụrụ, ọ hapụrụ nwa ya nwoke nnukwu akụ na ụba na obodo dị ike nke Babilọn. Eze ukwu a tọrọ ntọala maka Alaeze Ukwu Neo-Babịlọn dị ịrịba ama, na-enye nwa ya nwoke bụ́ Nebukadneza nke Abụọ ọnọdụ ndị kwesịrị ekwesị iji mee ka Babilọn bụrụ isi n’ọdịbendị oge ochie. Se eyeneren oro akanamde edi oro.
Alaeze Ukwu Neo-Babilọn ruru n’ọ̀tụ̀tụ̀ kasị elu ya n’okpuru ọchịchị Nebukadneza nke Abụọ, bụ́ onye nọchiri Nabopolassar na 605 TOA. Alaeze Ukwu Neo-Babilọn chịrị Babịlọn, Asiria, akụkụ nke Asia Minor, Finishia, Israel, na ugwu Arebia n’okpuru ọchịchị Nebukadneza nke Abụọ, nke dịgidere ruo ihe dị ka 562 BC.
Taa, a na-amata Nebukadneza nke Abụọ karịsịa n'ihi omume ole na ole dị ịrịba ama. Na mmalite, a maara ya maka ịchụpụ ndị Juu na Babilọn, weghara Jerusalem na 597 BC, na ibibi Ụlọ Nsọ nke Mbụ na obodo ahụ na 587 BC.
A na-amakwa ya nke ọma maka ịrụ akụkụ abụọ bụ isi nke Babilọn, Ọnụ Ụzọ Ámá Ishtar na 575 BC na Ogige Nkwado nke Babilọn, nke a na-ewere dị ka otu n'ime ihe ebube asaa nke ụwa ochie. Otú ọ dị, a ka na-arụrịta ụka banyere ma Nebukadneza nke Abụọ hà kwesịrị otuto maka ịrụ Ogige Ndị Hanging.
Ọbụna ihe na-akpali akpali na esemokwu bụ echiche bụ́ na eze ukwu a nyere ikike ka e wuo Ụlọ Elu Bebel, ma ọ bụghị n'aha ahụ. A na-eche na Etemenanki nke Babịlọn bụ onye o yikarịrị ka ọ ga-eme ihe owuwu a. Nke a bụ ziggurat nke a raara nye Marduk, bụ́ chi nchebe nke Babilọn.
Olee otú Babilọn si daa – ọchịchị Nabonidus ò so kpata mbibi nke Babilọn?
Ndi-eze nke nọchiri Nebukadneza nke Abụọ enwechaghị nkà karịa ya ma chịa ogologo oge dị mkpirikpi. Alaeze Ukwu Neo-Babilọn nwere ndị eze anọ n’ime afọ iri ka Nebukadneza nke Abụọ nwụsịrị, onye ikpeazụ n’ime ha bụ Nabonidus, onye chịrị site na 556 BC ruo ọdịda nke Babilọn na 539 BC.
Nabonidus chịrị afọ 17 na ngụkọta, a makwaara ya maka mweghachi nke ụkpụrụ ụkpụrụ ụlọ na ọdịnala nke ógbè ahụ, na-eme ka ọ bụrụ “eze ọkà mmụta ihe ochie” n'etiti ndị ọkọ akụkọ ihe mere eme nke oge a. Ka o sina dị, ndị ọ na-achị adịghị amasị ya, karịsịa ndị ụkọchukwu Marduk, n'ihi na ọ machibidowo okpukpe Marduk n'ihi chi ọnwa Sin.
Ihe odide oge ochie na-ekwukwa na n’ụzọ ụfọdụ, onye ọchịchị a ejighị Babilọn kpọrọ ihe nke ukwuu: “N’ime ọtụtụ afọ nke ọchịchị ya, Nabonidus anọghị ya n’ebe ọwụwa anyanwụ nke Tayma nke Arebia. Ihe mere o ji na-anọghị ya ogologo oge ka bụ ihe na-akpata arụmụka, ndị nwere echiche ndị sitere n’ọrịa ruo n’ịgba ara, ruo n’ókè nke inwe mmasị na nkà mmụta ihe ochie nke okpukpe.”
Olee mgbe Babilọn dara?
Ka ọ dị ugbu a, ndị Peshia nọ n’ebe ọwụwa anyanwụ nọ na-eme ka ọchịchị ha dị ike n’okpuru nduzi nke Saịrọs Onye Ukwu. Ndị Peshia meriri ndị Midia na 549 TOA ma gaa n'ihu weghara ala ndị dị na Babịlọn. N’ikpeazụ, ndị Peshia meriri Babilọn n’onwe ya na 539 BC.
Alaeze Ukwu Neo-Babilọn bịara ná njedebe mgbe Babilọn dara. Ọtụtụ ndị ọkọ akụkọ ihe mere eme oge ochie dekọtara ihe omume akụkọ ihe mere eme, mana n'ihi esemokwu, ọ gaghị ekwe omume ịmegharị ihe ndị mere n'ezie.
Dị ka ndị ọkọ akụkọ ihe mere eme Gris bụ́ Herodotus na Xenophon si kwuo, Babilọn dara mgbe a nọchibidosịrị ya. N’aka nke ọzọ, Saịrọs Cylinder na Nabonidus Chronicle (nke bụ́ akụkụ nke ihe ndekọ nke Babilọn), na-ekwu na ndị Peasia weghaara Babilọn n’aghaghị agha. Ọzọkwa, Saịrọs Cylinder kọwara onye ọchịchị Peshia dị ka Marduk họọrọ imeri Babilọn.
Ọdịda nke amụma Babilọn - Akụkọ dị aṅaa ka ọ na-akọ?
Ọdịda nke Babilọn bụ ihe kwesịrị ịrịba ama n’akụkọ ihe mere eme nke Akwụkwọ Nsọ ebe ọ bụ na e dekọrọ ya n’ọtụtụ ihe odide Testament Ochie. A kọwara akụkọ yiri nke ahụ e dekọrọ na Saịrọs Cylinder n'Akwụkwọ Aịzaya. Chineke nke Izrel họọrọ Saịrọs karịa Marduk. Mgbe Babilọn dasịrị, e kwere ka ndị Juu e mere ka ha jee biri n’ala ọzọ kemgbe Nebukadneza nke Abụọ laghachiri n’ụlọ ha.
N’oge ọchịchị Nebukadneza nke Abụọ, e buru amụma ọdịda Babilọn n’akwụkwọ ọzọ, bụ́ Akwụkwọ Daniel. Dị ka akwụkwọ a si kwuo, eze rọrọ nrọ na ọ hụrụ ihe oyiyi nke nwere isi ọlaedo, ara ọlaọcha na ogwe aka, afọ ọla na apata ụkwụ, ụkwụ ígwè, na ụkwụ ụrọ.
Otu nkume gbajiri ihe oyiyi ahụ, bụ́ nke mesịziri ghọọ ugwu nke kpuchiri ụwa dum. Daniel onye amụma kọwara nrọ eze ahụ dị ka ihe na-anọchi anya alaeze anọ sochiri anya, nke mbụ n’ime ha bụ Alaeze Ukwu Neo na Babịlọn, bụ́ ndị Alaeze Chineke ga-ebibicha ya.
