Mae'n wir bod Ynys y Pasg yn fwyaf adnabyddus fel safle'r cerfluniau moai dirgel a mawreddog, ond nid dyma'r unig ryfeddodau sydd gan ynys De'r Môr Tawel i'w cynnig. Tra bod y strwythurau moai yn hynod ddiddorol oherwydd eu pwrpas anhysbys a'u crefftwyr enigmatig, mae iaith ddiflanedig yr ynys o “Rongorongo” yr un mor ddryslyd. Ymddengys nad yw'r iaith ysgrifenedig un-o-fath yn amlwg y tu allan i unman yn y 1700au, ac eto fe'i alltudiwyd i ebargofiant mewn llai na dwy ganrif.
Credir bod y bobl Polynesaidd wedi mudo i'r hyn a elwir bellach yn Ynys y Pasg yn rhywle rhwng 300 OC a 1200 OC, ac wedi sefydlu eu hunain yno. Oherwydd gorboblogi a gor-ddefnyddio eu hadnoddau, profodd y Polynesiaid gwymp yn y boblogaeth ar ôl gwareiddiad llewyrchus i ddechrau. Dywedir, pan gyrhaeddodd fforwyr Ewropeaidd ym 1722, eu bod wedi dod â chlefydau gyda nhw a oedd wedi disbyddu eu poblogaeth yn ddifrifol.
Rhoddwyd yr enw Ynys y Pasg gan ymwelydd Ewropeaidd cyntaf a gofnodwyd ar yr ynys, yr archwiliwr o’r Iseldiroedd Jacob Roggeveen, a ddaeth ar ei draws ddydd Sul y Pasg, 5ed o Ebrill, ym 1722, wrth chwilio am “Tir Davis. ” Fe enwodd Roggeveen ef Paasch-Eyland (Iseldireg o’r 18fed ganrif ar gyfer “Ynys y Pasg”). Mae enw Sbaeneg swyddogol yr ynys, Isla de Pascua, hefyd yn golygu “Ynys y Pasg.”
Darganfuwyd y glyffau Rongorongo ym 1869 yn eithaf damweiniol. Rhoddwyd un o'r testunau hyn i Esgob Tahiti fel anrheg anghyffredin. Pan gyrhaeddodd Eugène Eyraud, brodiwr lleyg o'r Eglwys Babyddol, i Ynys y Pasg fel cenhadwr ar 2 Ionawr, 1864, darganfuodd ysgrifen Rongorongo am y tro cyntaf. Mewn disgrifiad ysgrifenedig o'i ymweliad, disgrifiodd ei ganfyddiad o chwech ar hugain o dabledi pren gyda'r ysgrifen ryfedd ganlynol arnynt.
“Ymhob cwt mae un yn dod o hyd i dabledi neu ffyn pren wedi'u gorchuddio â sawl math o gymeriadau hieroglyffig: Maent yn ddarluniau o anifeiliaid anhysbys ar yr ynys, y mae'r brodorion yn eu tynnu â cherrig miniog. Mae gan bob ffigur ei enw ei hun; ond mae'r sylw prin y maen nhw'n ei dalu i'r tabledi hyn yn fy arwain i feddwl bod y cymeriadau hyn, gweddillion rhywfaint o ysgrifennu cyntefig, bellach yn arfer arferol y maen nhw'n ei gadw heb geisio ei ystyr. "
System ysgrifennu neu broto-ysgrifennu ar sail pictograff yw Rongorongo. Fe'i darganfuwyd wedi'i ysgythru i amrywiol dabledi pren hirsgwar a chreiriau hanesyddol eraill o'r ynys. Nid oedd y grefft o ysgrifennu yn hysbys ar unrhyw ynysoedd cyfagos, ac roedd bodolaeth llwyr y sgript yn anthropolegwyr dryslyd.
Hyd yn hyn, y dehongliad mwyaf credadwy oedd bod Ynyswyr y Pasg wedi eu hysbrydoli gan yr ysgrifennu a welsant pan hawliodd y Sbaenwyr yr ynys ym 1770. Fodd bynnag, er gwaethaf ei dderbynfa, nid oes yr un ieithydd nac archeolegydd wedi gallu dehongli'r iaith yn llwyddiannus.
Yn y Iaith Rapa Nui, sef iaith frodorol Ynys y Pasg, mae'r term Rongorongo yn ei olygu “I adrodd, i ymwadu, i lafarganu.” Pan ddarganfuwyd y tabledi pren siâp rhyfedd, roeddent wedi dirywio, wedi cael eu llosgi, neu wedi cael eu difrodi'n ddifrifol. Darganfuwyd staff pennaeth, cerflun dyn adar, a dwy addurn reimiro gyda'r glyffau hefyd.
Mae rhwng y llinellau sy'n teithio ar draws y tabledi wedi'u harysgrifio'r glyffau. Mae rhai tabledi wedi eu “fflutio,” gyda'r arysgrifau wedi'u cynnwys y tu mewn i'r sianeli a gynhyrchir gan y broses fflutio. Maent wedi'u siapio fel bodau dynol, anifeiliaid, llystyfiant, a siapiau geometrig ym mhaentograff Rongorongo. Ymhob symbol sy'n cynnwys pen, mae'r pen wedi'i gyfeiriadu fel ei fod yn edrych i fyny a naill ai'n wynebu ymlaen neu'n proffilio i'r dde.
Mae gan bob un o'r symbolau uchder o oddeutu un centimetr. Mae'r llythrennau wedi'u gosod fel ei fod yn cael ei ddarllen o'r gwaelod i'r brig, o'r chwith i'r dde. Gwrthdroi boustrophedon yw'r term technegol ar gyfer hyn. Yn unol â thraddodiad llafar, crëwyd yr engrafiadau gan ddefnyddio naddion obsidian neu ddannedd siarc bach fel y prif offer.
Gan mai dim ond ychydig o astudiaethau dyddio uniongyrchol sydd wedi'u cynnal ar y tabledi, mae'n amhosibl pennu eu union oedran. Fodd bynnag, credir iddynt gael eu creu tua'r 13eg Ganrif, ar yr un pryd ag y cafodd coedwigoedd eu clirio. Fodd bynnag, damcaniaethol yn unig yw hyn, oherwydd gall trigolion Ynys y Pasg fod wedi cwympo nifer fach o goed at y diben penodol o adeiladu'r tabledi pren. Credir mai un glyff, sy'n debyg i balmwydden, yw palmwydd Ynys y Pasg, a gofnodwyd ddiwethaf yng nghofnod paill yr ynys ym 1650, sy'n dangos bod y sgript mor hen â hynny o leiaf.
Mae'r glyffau wedi profi i fod yn heriol i'w dehongli. Gan gymryd y dybiaeth bod Rongorongo yn ysgrifennu, mae yna dri rhwystr sy'n ei gwneud hi'n anodd ei ddehongli. Mae'r nifer gyfyngedig o destunau, prinder darluniau a chyd-destunau eraill i'w deall, ac ardystiad gwael yr iaith Old Rapanui, sydd fwyaf tebygol yr iaith a adlewyrchir yn y tabledi, i gyd yn ffactorau sydd wedi cyfrannu at eu ebargofiant.
Teimla eraill nad ysgrifennu gwirioneddol yw'r Rongorongo, ond yn hytrach proto-ysgrifennu, sy'n golygu casgliad o symbolau nad ydynt yn cynnwys unrhyw gynnwys ieithyddol yn yr ystyr traddodiadol ond nad ydynt yn cynnwys unrhyw gynnwys ieithyddol.
Yn ôl y Cronfa ddata Atlas of Language, “Roedd y Rongorongo yn fwyaf tebygol yn cael ei gyflogi fel cymorth cof neu at ddibenion addurnol, yn hytrach na chofnodi'r iaith Rapanui a siaredir gan yr ynyswyr.”
Er ei bod yn dal yn aneglur beth yn union y bwriedir i'r Rongorongo ei gyfathrebu, mae darganfod ac archwilio'r tabledi wedi profi i fod yn gam sylweddol ymlaen yn ein dealltwriaeth o wareiddiadau hynafol Ynys y Pasg yn y gorffennol.
Oherwydd bod y ffigurau wedi'u cerfio'n ofalus ac wedi'u halinio'n berffaith, mae'n amlwg bod gan ddiwylliant yr ynys hynafol neges i'w hanfon, p'un a oedd yn arddangosfa achlysurol at ddibenion addurniadol neu'n ddull o drosglwyddo negeseuon a straeon o genhedlaeth i genhedlaeth.
Er ei bod yn bosibl y bydd deall y codau un diwrnod yn darparu atebion ynghylch pam y cwympodd gwareiddiad yr ynys, am y tro, mae'r tabledi yn atgoffa enigmatig o'r amseroedd a fu.
