Dəclə və Fərat çayları arasında yerləşən Mesopotamiyada bir vaxtlar inkişaf etmiş qədim sivilizasiyalar bütün dünyada insanları həmişə valeh edib. Sivilizasiyanın beşiyi kimi də tanınan Mesopotamiya minilliklər boyu məskunlaşan, zəngin mədəni və tarixi irsə sahib bir bölgədir. Bu bölgənin ən əhəmiyyətli xüsusiyyətlərindən biri Mesopotamiya sivilizasiyasının inkişafında mühüm rol oynayan Fərat çayıdır.
Mesopotamiyada Fərat çayının əhəmiyyəti
Fərat çayı Mesopotamiyanın iki əsas çayından biri, digəri Dəclə çayıdır. Bu çaylar birlikdə minilliklər boyu regionda insan həyatını təmin etmişdir. Fərat çayı təxminən 1,740 mil uzunluğundadır və Fars körfəzinə boşalmazdan əvvəl Türkiyə, Suriya və İraqdan keçir. O, suvarma üçün daimi su mənbəyini təmin edirdi ki, bu da kənd təsərrüfatının inkişafına və şəhərlərin böyüməsinə imkan verirdi.
Fərat çayı Mesopotamiya dinində və mifologiyasında da mühüm rol oynamışdır. Qədim Mesopotamiyada çay müqəddəs varlıq hesab olunurdu və onun şərəfinə bir çox dini ayinlər yerinə yetirilirdi. Çay tez-tez tanrı kimi təcəssüm olunurdu və onun yaradılması və əhəmiyyəti ilə bağlı çoxlu miflər var idi.
Fərat çayının quruması
İncildəki peyğəmbərliyə görə, İsa Məsihin İkinci gəlişi və vəcd də daxil olmaqla, mühüm hadisələr Fərat çayının axması dayandıqda baş verə bilər. Vəhy 16:12 ayəsində deyilir: "Altıncı mələk çanağını böyük Fərat çayına tökdü və onun suyu qurudu və Şərqdən gələn padşahlara yol hazırladı."
Türkiyədən başlayan Fərat, Fars körfəzinə tökülən Şatt əl-Ərəbdə Dəclə ilə birləşmək üçün Suriya və İraqdan keçir. Lakin son illərdə Dəclə-Fərat çayı sisteminin quruması elm adamlarının, tarixçilərin və onun sahillərində yaşayan insanların narahatlığına səbəb olur.
Çayın axını xeyli azalıb, bəzi yerlərdə isə tamamilə quruyub. Bu, min illər boyu sağ qalmaq üçün çaya güvənən bugünkü Mesopotamiya xalqına böyük təsir göstərmişdir.
2021-ci ildə hökumətin hesabatında xəbərdarlıq edilib ki, çaylar 2040-cı ilə qədər quruya bilər. Su axınının azalması ilk növbədə iqlim dəyişikliyi ilə bağlıdır ki, bu da yağıntıların azalmasına və temperaturun artmasına səbəb olub. Çayın qurumasına bəndlərin tikintisi və digər su təsərrüfatı layihələri də öz töhfəsini verib.
NASA-nın əkiz Gravity Recovery and Climate Experiment (GRACE) peykləri 2013-cü ildə bu ərazinin görüntülərini topladı və Dəclə və Fərat çaylarının hövzələrinin 144-cü ildən bəri 34 kub kilometr (2003 kub mil) şirin su itirdiyini aşkar etdi.
Bundan əlavə, GRACE məlumatları Dəclə və Fərat çayı hövzələrində ümumi su anbarında narahatlıq doğuran azalma sürətini göstərir ki, bu da hazırda Hindistandan sonra Yer kürəsində ikinci ən sürətli yeraltı su ehtiyatı itkisinə malikdir.
Bu nisbət 2007-ci ildəki quraqlıqdan sonra xüsusilə diqqəti çəkdi. Eyni zamanda, şirin suya tələbat artmaqda davam edir və beynəlxalq qanunların müxtəlif şərhləri səbəbindən region su idarəçiliyini koordinasiya etmir.
Fərat çayının qurumasının bölgə əhalisinə təsiri
Fərat çayının quruması Türkiyə, Suriya və İraqdakı insanlara ciddi təsir göstərib. Bölgənin bir çox əhalisinin əsas dolanışıq mənbəyi olan kənd təsərrüfatı ciddi ziyan vurub. Su çatışmazlığı fermerlərin əkinlərini suvarmasını çətinləşdirib, məhsuldarlığın aşağı düşməsinə və iqtisadi çətinliklərə səbəb olub.
Su axınının azalması içməli suyun mövcudluğuna da təsir edib. Hazırda regionda bir çox insanlar istehlak üçün təhlükəli olan sudan istifadə etmək məcburiyyətindədirlər, bu da ishal, suçiçəyi, qızılca, tif qızdırması, vəba və s. kimi su ilə yoluxan xəstəliklərin artmasına səbəb olur. bölgə üçün fəlakət deməkdir.
Fərat çayının quruması tarixi diyarın insanlarına da mədəni təsir göstərmişdir. Bölgənin bir çox qədim yerləri və artefaktları çayın sahillərində yerləşir. Çayın quruması arxeoloqların bu ərazilərə girişini çətinləşdirib və onları zədələnmə və məhv olmaq təhlükəsi ilə üz-üzə qoyub.
Yeni arxeoloji kəşflər Fərat çayının quruması ilə əlaqədardır
Fərat çayının quruması da bəzi gözlənilməz kəşflərə səbəb olub. Çayda suyun səviyyəsi azaldıqca əvvəllər su altında qalmış arxeoloji abidələr aşkarlanıb. Bu, arxeoloqlara bu ərazilərə daxil olmağa və Mesopotamiya sivilizasiyası haqqında yeni kəşflər etməyə imkan verdi.
Fərat çayının quruması ilə əlaqədar edilən ən əhəmiyyətli kəşflərdən biri də Dura-Avropos qədim şəhəridir. Eramızdan əvvəl III əsrdə əsası qoyulan bu şəhər ellinizm mədəniyyətinin əsas mərkəzi olub, sonralar parfiyalılar və romalılar tərəfindən işğal edilib. Şəhər eramızın III əsrində tərk edilmiş və sonralar çaydan gələn qum və lillə basdırılmışdır. Çay quruduqca şəhər üzə çıxdı və arxeoloqlar onun bir çox xəzinələrini üzə çıxara bildilər.
Qurumuş çay həm də çox mükəmməl bir bina quruluşu ilə yeraltına aparan qədim tunel aşkar etdi və hətta səliqəli şəkildə qurulmuş və bu günə qədər toxunulmamış pilləkənləri var.
Mesopotamiyanın tarixi əhəmiyyəti
Mesopotamiya bəşər tarixinin ən əhəmiyyətli bölgələrindən biridir. Şumerlər, Akkadlar, Babillilər və Assuriyalılar da daxil olmaqla, dünyanın ən qədim sivilizasiyalarının bir çoxunun vətənidir. Bu sivilizasiyalar bəşər sivilizasiyasına, o cümlədən yazının, hüququn və dinin inkişafına mühüm töhfələr vermişlər.
Hammurabi, Navuxodonosor və Gilqameş də daxil olmaqla dünyanın ən məşhur tarixi şəxsiyyətlərinin bir çoxu Mesopotamiya ilə əlaqəli idi. Bölgənin tarixi əhəmiyyəti onu həm turistlər, həm də alimlər üçün məşhur bir məkana çevirmişdir.
Mesopotamiyanın müasir cəmiyyətə təsiri
Mesopotamiya sivilizasiyası müasir cəmiyyətə böyük təsir göstərmişdir. Yazı, hüquq və din kimi Mesopotamiyada inkişaf etdirilən bir çox anlayış və ideyalar bu gün də istifadə olunur. Bölgənin bəşər sivilizasiyasına verdiyi töhfələr bu gün əldə etdiyimiz bir çox irəliləyişlərə yol açmışdır.
Fərat çayının quruması və bunun Mesopotamiya sivilizasiyasına təsiri mədəni və tarixi irsimizin qorunmasının vacibliyini xatırladır. Keçmişimizi anlamaq üçün çox vacib olan qədim yerləri və artefaktları qorumaq və qorumaq üçün addımlar atmaq vacibdir.
Fərat çayının quruması ilə bağlı nəzəriyyələr
Fərat çayının quruması ilə bağlı bir çox nəzəriyyələr mövcuddur. Bəzi elm adamları iqlim dəyişikliyinin əsas səbəb olduğunu düşünür, digərləri isə bəndlərin tikintisinə və digər su idarəetmə layihələrinə işarə edir. Çayın qurumasının meşələrin qırılması və həddən artıq otarılması kimi insan fəaliyyətinin nəticəsi olduğunu irəli sürən nəzəriyyələr də mövcuddur.
Səbəbindən asılı olmayaraq, aydındır ki, Fərat çayının quruması Qərbi Asiya xalqlarına və onların mədəni irsinə əhəmiyyətli dərəcədə təsir edib.
Fərat çayının bərpası üçün səylər
Fərat çayının bərpası və onun Mesopotamiya xalqı üçün həyati bir qaynaq olaraq qalması üçün səylər davam etdirilir. Bu səylərə su axınını artırmaq və iqlim dəyişikliyinin təsirini azaltmaq üçün nəzərdə tutulmuş yeni bəndlərin tikintisi və su idarəetmə layihələri daxildir.
Bölgənin mədəni və tarixi irsinin qorunub saxlanması istiqamətində də təşəbbüslər var. Bu təşəbbüslərə regionun mədəni və tarixi əhəmiyyətini təbliğ etmək üçün qədim yerlərin və artefaktların bərpası və turizm infrastrukturunun inkişafı daxildir.
Nəticə
Mesopotamiya bəşər sivilizasiyasında həlledici rol oynamış zəngin mədəni və tarixi irsə malik bir bölgədir. Bölgənin ən əhəmiyyətli xüsusiyyətlərindən biri olan Fərat çayı minlərlə ildir bölgədə insan həyatını davam etdirir. Çayın quruması Mesopotamiya xalqına və onların mədəni irsinə böyük təsir göstərmişdir.
Fərat çayının bərpası və bölgənin mədəni və tarixi irsinin qorunması istiqamətində işlər davam etdirilir. Keçmişimizə keçid rolunu oynayan və bəşər sivilizasiyasının inkişafı ilə bağlı dəyərli fikirlər verən bu qədim yerlərin və artefaktların qorunub saxlanması üçün addımların atılması vacibdir. İrəliləyərkən, mədəni və tarixi irsimizin qorunub saxlanmasının vacibliyini dərk etməyə davam etməyimiz və onun gələcək nəsillər üçün toxunulmaz qalmasını təmin etmək üçün tədbirlər görməyimiz çox vacibdir.
