Terwyl menslike aktiwiteite al duisende jare in die mistige en heuwelagtige valleie van die suidelike Kaukasus aan die gang is, het die westelike argeologiese gemeenskap eers onlangs toegang daartoe gekry.
In die afgelope vier dekades het die kleinste republiek in die voormalige Sowjetunie buitengewone belangstelling van akademici en toeriste gelok danksy ontdekkings wat daar gemaak is, insluitend die oudste skoen ter wêreld en die oudste wynmaakfasiliteit, sowel as spore van 'n Urartiese stad met honderde wynhouers wat in die grond begrawe is. Nie een is egter so aanloklik soos die argeologiese terrein van 4.5 hektaar waarvan die naam so omstrede soos die geheimsinnige oorsprong daarvan is nie.
Die ligging van Zorats Karer, ook bekend as Karahundj in plaaslike spreektaal, is in die mees suidelike streek van Armenië en het 'n aantal menslike nedersettings deur die millennia gesien, van prehistoriese tot middeleeuse beskawings.
Dit bestaan uit 'n antieke graf en 'n groep van ongeveer 200 enorme klipmonoliete wat naby is. Tagtig van hierdie monoliete het kenmerkende, goed gepoleerde gate wat na hul boonste rande geboor is.
Tot die ontsteltenis van plaaslike kenners, het 'n voorkomende studie wat Zorats Karer se astronomiese implikasies vergelyk het met dié van Engeland se ikoniese Stonehenge-monument in onlangse jare, die aandag van regoor die wêreld op die monoliete gevestig.
Baie toeriste-winkels het op die vergelyking gereageer deur Zorats Karer in die omgangstaal as die 'Armeense Stonehenge' te merk en die gevolglike debat tussen die wetenskaplike gemeenskap en populêre kultuur was 'n hewige een.
Die eerste wetenskaplike weergawe van Zorats Karer het in 1935 plaasgevind deur die etnograaf Stepan Lisitsian, wat beweer het dat dit eens as 'n stasie vir die aanhou van diere gefunksioneer het. Later, in die 1950's, het Marus Hasratyan 'n stel grafkamers uit die 11de tot 9de eeu vC ontdek.
Maar die eerste ondersoek wat internasionale aandag aan die kompleks getrek het, was dié van die Sowjet-argeoloog Onnik Khnkikyan, wat in 1984 beweer het dat die 223 megalitiese klippe in die kompleks moontlik gebruik is, nie vir veeteelt nie, maar eerder vir prehistoriese sterrekyk.
Hy het geglo die gate op die klippe, wat twee duim in deursnee is en tot twintig duim diep loop, is moontlik as vroeë teleskope gebruik om in die verte of na die lug uit te kyk.
Geïnspireer deur die astronomiese implikasies, is die volgende reeks ondersoeke uitgevoer deur 'n astrofisikus genaamd Elma Parsamian van die Byurakan Astrophysical Observatory, een van die belangrikste sterrekundesentrums van die USSR.
Sy en haar kollegas het die posisie van die gate volgens 'n astronomiese kalender waargeneem en vasgestel dat verskeie van hulle in lyn was met die sonsopkoms en sonsondergang op die dag van die somersonstilstand.
Sy is ook verantwoordelik om die naam Karahundj vir die terrein voor te stel, na 'n dorpie 40 km verder met dieselfde naam. Voor haar ondersoeke het plaaslike inwoners na die terrein as Ghoshun Dash verwys, wat 'Army of Stones' in Turkies beteken het.
Die volksmite dui daarop dat die klippe in antieke tye opgerig is om soldate wat in oorlog gesneuwel het, te herdenk. Na die 1930's het plaaslike inwoners oorgeskakel na die Armeense vertaling, Zorats Karer. Maar Karahundj, het Parsamian gesê, het 'n meer interessante naam aangebied omdat Kar, klip beteken, en hundj, 'n eienaardige agtervoegsel wat geen betekenis in Armeens het nie, klink merkwaardig soortgelyk aan die Britse 'henge'.
In onlangse jare het hierdie naam uiterste kritiek van geleerdes ontvang en in wetenskaplike tekste word die naam Zorats Karer byna uitsluitlik gebruik.
Etlike jare later het 'n radiofisikus met die naam Paris Herouni 'n reeks amateurstudies uitgevoer wat van Parsamian s'n vertak het, met behulp van teleskopiese metodes en die presessiewette van die Aarde. Hy het aangevoer dat die terrein eintlik terugdateer na ongeveer 5500 vC, wat sy Britse eweknie met meer as vier duisend jaar voorgeloop het.
Hy het sterk gepionier vir 'n direkte vergelyking met Stonehenge en het selfs so ver gegaan om die naam Stonehenge etimologies na die woord Karahundj te herlei, en beweer dat dit werklik Armeense oorsprong het. Hy was ook in korrespondensie met die voorste geleerde van die Stonehenge-sterrewagteorie, Gerald Hawkins, wat sy werk goedgekeur het. Sy aansprake het vinnig agtergekom, en ander geleerdes wat sy bevinding sterk betwis, het dit moeilik gevind om dit uit die weg te ruim.
Die probleem met die "Armeense Stonehenge"-etiket, sê argeo-sterrekundige Clive Ruggles in Ancient Astronomy: An Encyclopedia of Cosmologies and Myth, is dat ontledings wat Stonehenge as 'n antieke sterrewag identifiseer, vandag grootliks verdryf is. As gevolg hiervan, sê hy, is die navorsing wat vergelykings tussen die twee webwerwe teken, "minder as nuttig."
Volgens professor Pavel Avetisyan, 'n argeoloog by die Nasionale Akademie van Wetenskappe in Armenië, is daar geen wetenskaplike dispuut oor die monument nie. "Deskundiges het 'n duidelike begrip van die gebied," sê hy, "en glo dat dit 'n veelvuldige [veelvuldige] monument is, wat langtermyn-uitgrawing en studie vereis."
In 2000 het hy gehelp om 'n span Duitse navorsers van die Universiteit van München te lei om die terrein te ondersoek. In hul bevindinge het hulle ook die sterrewaghipotese gekritiseer en geskryf, "... ['n presiese ondersoek van die plek lewer ander resultate op. [Zora Karer], geleë op 'n rotsagtige voorgebergte, was hoofsaaklik 'n nekropolis vanaf die Middel-Bronstydperk tot die Ystertydperk. Enorme klipgrafte van hierdie tydperke kan in die gebied gevind word.” Avetisyan se span dateer die monument tot nie ouer as 2000 vC, ná Stonehenge nie, en het ook die moontlikheid voorgestel dat die plek as 'n toevlugsoord gedien het tydens tye van oorlog in die Hellenistiese tydperk.
“Die siening dat die monument 'n antieke sterrewag is of dat sy naam Karahundj is, is elementêre charlatanisme, en niks anders nie. Dit alles,” sê Avetisian, “het niks met wetenskap te doen nie.”
Ongelukkig vir Avetisyan is daar nie baie Engelstalige materiaal beskikbaar om belangstellende Westerlinge te help om valshede oor Zorats Karer te weerlê nie. Richard Ney, 'n Amerikaner wat in 1992 na Armenië verhuis het, het die Armenian Monuments Awareness Project gestig, en in 1997 het hy die webwerf se aanvanklike Engelstalige hulpbron geskryf. Hy het meer as 20 jaar van heen en weer waargeneem.
Hy glo Karahundj is “vasgevang tussen twee verskillende takke van die wetenskap met opponerende sienings oor hoe om feite af te lei. Albei is geloofwaardig,” sê hy, “en ek voel albei kan korrek wees, maar sal dit nooit erken nie.”
Die monument self is pragtig en geleë in 'n streek van Armenië wat geseën is met natuurlike skoonheid, wat dit elke jaar 'n aanloklike uitstappie maak vir baie toeriste, ten spyte van al die debat en wat jy dit ook al noem.
Jong stedelinge en neo-heidene van Jerevan, waarvan bekend is dat hulle sekere sonstilstande daar vier, het vandag selfs belangstelling daarin begin toon. In baie opsigte is Zorats Karer 'n bewys van hoe ontwykend argeologie is, en 'n deel van sy aantrekkingskrag kan altyd die raaisel wees.
